Келісілген шешім – баянды

Экономиканы әр­та­рап­тандыру мен макро­экономикалық саясатты ұстану үшін алдымен осы екі ұғымды терең түсініп алу керек сияқты. Әлбетте, елімізде мықты экономистер жоқ та, көп те емес. Алайда олардың дені мем­лекеттік қызметтен шет жүр. Қазіргідей аумалы-төкпелі уақытта ел эко­номикасының жоғын түгендеуге, білікті мамандарды жан-жақты тарта білгеніміз жөн.

Екі жыл бұрын әлеуметтік және экономикалық мәселе­лер­ді шешу үшін ұлттық эконо­мика­дағы қайшы­лық­тарды жеңілдету арқылы экономикалық тиімді­лік пен әлеуметтік әділетті арттыру бағыттары айтылған-ды. Се­бебі бұл макроэкономикалық саясаттың бас­ты мақсаты болатын. Ал енді экономиканы әртараптандыру талап етіле бастады. Бұл деген – ірі өндіріс, кәсіпорын, бірлестіктер мен тұтас салалардың белсенділігін арттыру. Яғни өндірілетін өнім мен сатылымда жоғары сұранысқа ие тауарларды өн­діру және қызметтерді көр­сетуге экономикалық даму бағыттарын көшіру. Мұның тиімді және тиімсіз тұстары бар. Егер асқан жауапкершілікпен әртараптандыру жұмыстары жүргізілмесе, өңдеу ісін артта қалдырып, тек шикізатты сатылымға шығару басым болады. Себебі дәл қазір бізде ішкі нарықты түгел қамтамасыз ететін тауардың қай түрі болсын түгел емес. Ал мұндайда сол баяғы импорт жайлап, отандық өндірушілер жайына қалу қаупі бар.

Қазіргі қосылған құн салы­ғына байланысты ұстаным халықтың сатып алу қабілетін төмендетіп, тауар өндірушілер мен сатушылардың саудасын «өлтіруге» әкеп соғуы ықтимал. Бұл – бір. Екіншіден, жоғары салық мөлшерлемесінен табысын жасыратын көлеңкелі бизнес көбейеді. Қазірдің өзінде банктік 100 аударымды бақылау басталады дегелі жұрт қолма-қол ақшамен айырбас жасауға көшіп жатыр. Ал қолма-қол айналымды үнемі бақылау мүмкін емес. Сол сияқты айыппұл мен салық түрлерінен қаймыққандар бизнесін жабуға мәжбүр. Пре­зидент елімізде неғұрлым кә­сіпкерлер көбейсе, соғұрлым салық төлеушілердің көбейетінін айтты. Мұны бизнестің дамуы мен халықтың жайлы өмір сүруіне қолайлы салық саясатын жүргізу деп түсінген жөн. Бюджетті салық есебінен тол­тырғанымен, бәрібір шығыс азаймай, кіріс көбеймейді. Ал кіріс көзін салық арқылы емес, салық төлейтін кәсіпкерлікті көбейту арқылы арттыру қажет.

Әлемде үздіксіз дамып жатқан мемлекеттер аз емес. Мысалы, Қытай мен Үндістанды айтсақ, екі елдің халқы миллиардтан асса да, бәріне тамақ пен жұмыс тауып беріп, әлеуметтік және экономикалық мәселелерін оң шешіп келеді. Қытай сияқты Үндістан да адам­ға керектің бәрін жарысып шығарып жатыр. Қытай ел экономикасын көтеру үшін азаматтарына 1 пайыз көлемінде несие беріп, бәрінің бизнеспен айналысуына жағдай жасаған. Соның арқасында Қытайдың тауар өндірушілік қабілеті артып, әлемдік рейтингте ішкі жалпы өнімнің 18 пайызын құрайтын дәреже жетіп, жетекші елдердің біріне айналды.

Ал бізде банктердің өсімі – өте жоғары. Сондықтан да шағын кәсіпкерлік ортаға, орта кәсіп­керлік ірі бизнес­ке жете алмай жүр. Себебі ҚҚС-ны өсіру де нарық­та тек мо­нополистерді қалдырып, қалғанын «тұншықтыруы» мүм­кін. Президенттің екінші деңгейлі банктерде қозғалыссыз жатқан активтерді бизнестің игілігіне пайдалануға бұру тапсырмасы да орындалмай келеді. Егер ауыл шаруа­шылығын қолдауда «Агробанкті» ашып, былай­ғы салалар бойынша халық­қа төмен пайыз­ды несие беріл­се, көп жеңілдік болар еді. Ауыл­дарды аралаған сайын кәсіппен айна­лысуға арзан несие сұрай­тын­дардың қарасы көбейіп келе жат­қанын байқаймыз. Бұл – қуан­тарлық жағдай. Азаматтардың кәсіпкерлікке ын­тасын арттыр­ған «Ауыл ама­наты» жобасы десек, әсте жа­ңылыспаймыз. Ал оның қар­жысы жұрттың бәрін жарылқауға жетпейді. Сондықтан өзге де төмен пайызды несие бе­ріп, жұрттың жобаларын қаржы­лай қолдау қажет. Осы тетіктер­ді қалыптастырмай, біржақты салық салумен бюджеттің байып кетпейтінін түсіну керек.

Мемлекет басшысы Үкі­мет­­тің кеңейтілген отырысында эко­номикаға инвестиция тартудың маңызына тоқталды. Былтыр 180 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, өңдеу ісінде ілгерілеу пайда болса, жалғастыру заңдылық қой. Бізде теміржол желілерінің біразы жекеменшікке өтіп кеткендіктен кей қалаларға инвесторларды тарту қиынға соғып жатыр. Сол үшін ең алдымен қай сала мен бағытқа болсын апаратын жолдарды жөндеу керек. Инфрақұрылым реттелмей, ешкім бизнеске беттемейді. Президент бастамасымен құ­рылған Инвестиция штабы бю­рократиялық кедергілер мен құқықтық қарама-қарсылықтардың  жойылып, кей­бір жобаларды жылдамырақ жүзеге асыруға жол ашқан. Үкіметтің алдында тек «жекелеген» проблемаларды емес, елдегі тұтас ин­вес­тициялық ахуалды жақсарту міндеті тұр. Себебі инвестициялық жобаларды әзірлеу барысында ведомствоаралық үйлестіруде кешеуілдететін әрекеттер кедергі болып жатыр. Президент мұны мемлекеттік қызметшілердің құлықсыздығы және жауап­кершілік алудан қашуы деп бағалады. Инвесторларды тарт­қанда да об­лыстардың жер кө­леміне қарау керек. Халқы тығыз қоныстанған, жайылым тапшы ауылдардың айналасынан жер көлемін қажет ететін инвестициялық жобаларды жүзеге асырмау керек. Өйткені соңы дауға ұласып жатқан жайы бар. Ауыл адам­дарының қаупі жайылымсыз қалудан бұрын, инвес­торлар жұмыс істеп кеткен жерге шөп шықпай қалуынан қорқады. Сондықтан жер көлемін көптеп керек етпейтін жобаларды жүзеге асыру қажет. Мысалы, Еуропа, Қытай, АҚШ, Израиль сияқты елдерде жалпағынан емес, тігінен өсетін, мейлінше атшаптырым аумақты қажет етпейтін ауыл шаруашылығы өнімдерін өсіруге ден қойып жатыр. Екіншіден, қолда бар мал немесе егістіктен алған өнімді жергілікті жерде өңдеуді қолға алу қажет. Мәселен, қауын, қарбыз өсіретіндер қал­дық қал­дырмай кептірсе, ал қы­мыз, қымыран сататындар өнімдерін жүйелі өндіріске енгізгені абзал. Сонда ауыл шаруа­шы­лығы аяғына тұрады.

Қазір тері мен жүн өңдеу ісіне сұраныс бар. Әрбір ауыл­да жүн түтіп, тері илеп, тон тігетін кішігірім кәсіпорындар болса, Қытай, Түркия, Үндістан ұсынып жатқан сырт киімнің түр-түрін шығаруға болады. Тура сол сияқты киім-кешекті де нарыққа лайықты етуге болады. Іргедегі Өзбекстан мен Қырғызстан жеңіл өнеркәсіпті мықтап меңгеріп келеді емес пе? Президент айтқан тұтас елдің экономикасын көтеру үшін отандық кәсіпкерлердің қатарын көбейту керек. Шикізат күйінде экспорттағаннан не пайда, қайтып айналып өзімізге сым, темір, шеге, қазан, болтқа айналып келетін болса? Өзге жұрттар тіпті қолтырауын мен жыланды арнайы өсіріп, керек болса түйеқұстың терісінен сөм­ке мен күртеше тігіп, пайдаға асырып жатыр. Сол сияқты бізде бағасы қымбат құндыз бен бұлғынды неге өсірмеске?

Сондай-ақ Президент еліміз­де орта буын көшбасшы ком­паниялар шоғырын қалып­тастыру үшін келешегі зор кәсіпорындардың жұмыс жос­парын әзірлеуді Үкі­метке жүк­теді. Екі ортада аяғына енді тұрып келе жатқан бизнес пен ірілердің қатарына қосыла алмай жатқандар жоқ болып кет­пеудің амалын қарастыру қажет. Экономикалық реформалар бірінші кезекте отандық бизнеске зиянын тигізбеуге тиіс.

Президент еліміздің сирек кездесетін металл кенішін, оның ішінде литийді өндіру мен өңдеу әлеуетін көтеріп, салаға инвестиция мен озық технологияларды тартуды, бұл істе шетелдік және отандық бизнесмендерді қолдауға шақырды. Мемлекет басшысының айтуынша, жер қойнауын пайдалану құқығын ашық әрі қарапайым тәртіппен бөлетін. Бірыңғай платформа іске қосылған. Енді оның заңнамалық негізін Парламент сессиясының соңына дейін аяқтау керек. Президент өзінің жер қой­науын пайдалану са­ласындағы ре­фор­масының ешбір кедергіге қара­мастан жалғасатынын кесіп айтты.

Тіс емдеу – адамзат тірі тұрғанда сұранысқа ие іс. Ал енді өзімізде сонша қазба байлық бола тұра, сол жасанды тістерді нанотехнологияларды кеңінен пайдаланып неге шығармаймыз? Қазір елімізде тіс жаңалау 1 млн теңгеден асып кетті. Себебі материал шетелден келеді. Неге? Өзімізде тіс жасайтын цирконий жоқ па еді?

Президент қосылған құн са­лығының сараланған мөлшер­лемесі бюджетті уақтылы және жеткілікті түрде толықтыратын мемлекеттің фискалдық мүд­делері мен мұқ­таж­дықтарды қолдау, сондай-ақ аза­мат­тардың әртүрлі санаттарының төлем қабілетіне лайық әлеуметтік мін­деттеме­лерін, бизнес өкіл­дері үшін әсер арасындағы теңгерімді қамтасыз ететін экономикалық мүдделерін ескеру керектігін айтты. Қосылған құн салығы бойынша қоғамдық талқылау ашық әрі жария­лы өтуге тиіс. Салық саясаты эко­номика­лық құлдырауға, бизнестің күйреуі­не, бұқараның кедейленуіне әсер етпеуі керек. Әлемде алдымен бәрін дамытып, халықтың тұрмыс-халін жақсартып алып, салық жүйесін ешкімнің қалтасы мен жүйкесі жұқармайтындай етіп қалыптастырып, берекелі тірлік кешіп жатқан мемлекеттер баршылық. Халықтың дені кәсіппен айналысып, елдің тауар өндіру әлеуетін арттырған кезде ол жүйе өзі-ақ қалыптасады. Сондықтан қазір салық пен айып­пұлмен титық­тайтын кезең емес деп есептейміз.

 

Қайрат БАЛАБИЕВ,

Мәжіліс депутаты